Stemlogopedie: informatie voor verwijzers

Dit document is tot stand gebracht door een werkgroep van Nederlandse stemlogopedisten en is bedoeld voor alle disciplines met wie zij samenwerken. Hiermee informeren wij u over de kennis, ervaring en werkwijze van een stemlogopedist, bij welke klachten een stemlogopedist ingeschakeld kan worden en hoe u een stemlogopedist kunt vinden.

Wat is stemlogopedie?
Stemlogopedie wordt gegeven door een logopedist met specialisatie in stem-, keel- en ademklachten. Een stemlogopedist wordt ook wel stemtherapeut genoemd. Aangezien ‘stemtherapeut’ geen beschermde titel is en ‘logopedist’ wel, gebruiken wij voortaan ‘stemlogopedist’.

Binnen de opleiding Logopedie worden studenten opgeleid tot allround logopedist en leren zij over stem-, gehoor-, spraak-, taal- en slikproblemen. Na de opleiding kan een logopedist ervoor kiezen een expertise te ontwikkelen in bepaalde deelgebieden van het vak. Voor een stemlogopedist is dat dus stem. Een stemlogopedist voldoet aan de volgende criteria:

• heeft een HBO-diploma Logopedie.
• is geregistreerd in het Kwaliteitsregister Paramedici.
• werkt volgens de Richtlijn Stemklachten (NVKNO 2016).
• neemt deel aan een geregistreerde kwaliteitskring (stemkring) of heeft regelmatig intercollegiaal overleg rondom stem.
• heeft minimaal 3 jaar werkervaring als stemlogopedist, waarbij jaarlijks 30% of meer bestond uit behandeling van adem-, keel- en stemproblematiek. Bij minder dan 3 jaar werkervaring werd gewerkt onder supervisie van een stemlogopedist of is de eindstage tijdens de studie in een stempraktijk gevolgd.
• heeft in de laatste 5 jaar minimaal 24 uur bij- en nascholingen gedaan op het gebied van adem, stem en keel.

Een stemlogopedist onderscheidt zich dus van de reguliere logopedist door grotere kennis en ervaring op het gebied van stem- en aanverwante problematiek. Daardoor kan de stemlogopedist deze problemen beter diagnosticeren en effectiever behandelen. Daarnaast zal hij/zij het beloop van de klacht en het herstel beter herkennen en zo bij alarmsymptomen adequaat en tijdig door- of terugverwijzen. Door de juiste zorg op de juiste plek te organiseren kunnen behandelingen adequater en efficiënter verlopen, hetgeen naar verwachting kwaliteitsverhogend en kostenbesparend zal uitwerken.

Welke problemen behandelt een stemlogopedist?
Een stemlogopedist houdt zich bezig met functieproblemen van de larynx, farynx en de luchtwegen:

Larynx en farynx

• Heesheid, schorheid, stemvermoeidheid, stemverlies, veranderingen in de stemtoonhoogte of het stemvolume, bij o.a. verkeerd stemgebruik, larynxparalyse, psychogene dysfonie, presbyfonie, genderdysfonie, hormonale veranderingen, stemmutatie in de puberteit, herstel na microlarynxchirurgie
• Keelpijn bij spreken of zingen, globusklachten, chronische hoestklachten, habitueel keelschrapen of gespannen keelspieren

Luchtwegen:

• Disfunctioneel adempatroon: verstoord ademritme, gespannen adem, buiten adem zijn tijdens spreken, dyspneu, hyperventilatie

Doelgroepen
Iedereen met adem-, stem- en keelklachten kan voor hulp naar een stemlogopedist. Een stemprobleem bemoeilijkt of verhindert soms zelfs de communicatie, waardoor de patiënt zowel in sociaal als in werkend leven ernstig beperkt kan zijn.

Een meer bekende doelgroep van stemlogopedie is de beroepsstemgebruikers. Voor zo’n 25-30% van de beroepsbevolking is de stem een belangrijk instrument (De Jong & Pal, 2011). Dit geldt niet alleen voor zangers en acteurs, ook docenten, zweminstructeurs, call center-medewerkers, presentatoren en advocaten zijn voor het uitoefenen van hun beroep afhankelijk van hun stem.  Voor deze groep kan een ernstig stemprobleem betekenen dat men (tijdelijk) niet meer kan werken, en dit kan leiden tot inkomensverlies.

Onder de minder bekende doelgroepen voor stemlogopedie vallen o.a.: post-COVID-patiënten, COPD-patiënten, Parkinson-patiënten en trans personen.

Hoe werkt een stemlogopedist?De stemlogopedist neemt een anamnese en een logopedisch onderzoek af. Samen met de patiënt wordt een behandelplan opgesteld. In de behandeling zal aandacht zijn voor de multifactoriële aard van stemproblemen. De behandeling is altijd een combinatie van indirecte en directe stemtherapie.

Via indirecte stemtherapie verwerft de patiënt kennis over en inzicht in het stemprobleem. De patiënt krijgt basale kennis over de anatomie en fysiologie van adem, stem en keel, leert welke persoonsgerelateerde en omgevingsgerelateerde factoren het probleem beïnvloeden en krijgt gezondheidsadviezen betreffende zijn of haar (stem)gedrag, bijvoorbeeld over stemrust en stemhygiëne (De Bodt, Heylen, Mertens, Vanderwegen & Van de Heyning, 2015).

Directe stemtherapie behandelt de basisvoorwaarden voor stem (houding en tonus) en de stemproductie zelf. Afhankelijk van de klacht en de hulpvraag van de patiënt, en de achtergrond van de stemlogopedist kunnen verschillende technieken en methoden worden ingezet om tonus te optimaliseren, de adem te reguleren en/of de stemproductie te verbeteren.

Verzekerde zorg
Logopedie wordt vergoed uit het basispakket. Iedereen heeft dus recht op vergoeding van behandeling door een stemlogopedist, na verwijzing door een huisarts of medisch specialist.

Samenwerkingsverbanden
Gezien de multifunctionele aard van stemproblemen worden ze vaak multidisciplinair aangepakt. We noemen hier een aantal veel voorkomende samenwerkingen.

Huisarts en stemlogopedie
Huisartsen die patiënten op hun spreekuur krijgen met klachten van de stem, keel of adem, waarbij geen organische stoornis wordt vermoed, verwijzen door naar een stemlogopedist voor onderzoek en/of behandeling.

KNO en stemlogopedie
Stemlogopedisten werken nauw samen met KNO-artsen, foniaters en laryngologen. Voor de stembehandeling is een KNO-diagnose essentieel voor zowel logopedische diagnose als prognose. In de Richtlijn Stemklachten (NVKNO, 2016) is de samenwerking tussen stemlogopedisten en KNO-artsen op een aantal punten vastgelegd.

Een aanbeveling is dat KNO-artsen patiënten waarbij een functionele component wordt vermoed, doorverwijzen voor logopedisch onderzoek door een stemlogopedist. KNO-artsen bekijken bij iedere patiënt die een stemverbeterende operatie krijgt of verwijzing naar een stemlogopedist nodig is voor peri-operatieve begeleiding en verwijzen in elk geval iedere stempatiënt met een hoge stembelasting naar een stemlogopedist.

De stemlogopedist verwijst terug naar de KNO-arts als er na 6 behandelingen geen vooruitgang is of zelfs verslechtering van het stemprobleem, bij risicofactoren zoals roken al na 3 weken, en als er na 12 behandelingen onvoldoende vooruitgang is.

Als bij aanvang van de stembehandeling nog geen KNO-diagnose is gesteld, zal de patiënt via de huisarts naar een KNO-arts worden verwezen bij onvoldoende vooruitgang in de logopedische behandeling en bij risicofactoren.

Stemlogopedie en overige (para)medici
Een stemlogopedist werkt niet alleen samen met KNO-artsen, maar ook met medici en paramedici als MDL-artsen, longartsen, (long)fysiotherapeuten, oefentherapeuten en ergotherapeuten.

Driehoek KNO-arts, stemlogopedist en zangdocent
Voor een effectieve begeleiding van vocalisten is een goede samenwerking tussen KNO-arts, stemlogopedist en zangdocent essentieel. De stemlogopedist is medisch onderlegd en houdt zich bezig met stemgezondheid en stemstoornissen. Bij blessures, medische problemen of vragen omtrent de (stem)gezondheid, is behandeling door de stemlogopedist gewenst. Zoals een danser bij een knieblessure eerst fysiotherapie nodig heeft om weer goed te leren lopen voordat hij weer pirouettes kan gaan draaien, leert een geblesseerde vocalist eerst gezond stemgeven bij de stemlogopedist voordat hij zijn stem weer langdurig en op hoog niveau kan belasten. Dit geldt ook als een vocalist een stemoperatie heeft ondergaan. In andere gevallen kunnen beide disciplines tegelijkertijd de begeleiding van de vocalist starten.

De zangdocent werkt aan de muzikale en technische ontwikkeling van de gezonde stem. Wanneer de zangdocent niet overtuigd is van de vocale gezondheid van de vocalist is het wenselijk dat contact met een stemlogopedist of KNO-arts wordt gelegd.

Regelmatig en intensief contact tussen KNO-arts, stemlogopedist en zangdocent bespoedigt het herstel van de vocalist.

Driehoek bedrijfsarts, KNO-arts en stemlogopedist
Een stemprobleem kan ertoe leiden dat men (tijdelijk) niet meer kan werken. Uitval door stemproblemen heeft daardoor naast persoonlijke ook economische consequenties. De bedrijfsarts is specialist op het gebied van arbeidsomstandigheden en functie-eisen in relatie tot gezondheid en bewaakt het traject rondom de beroepsstemgebruiker (De Jong & Pal, 2012). In het traject zal gekeken worden of de stemproblemen werkgerelateerd zijn en worden waar mogelijk arbeidsomstandigheden aangepast. Samenwerking tussen bedrijfsarts, KNO-arts en logopedist is noodzakelijk om tot goede diagnostiek en interventie te komen bij een werkgerelateerde stemstoornis (De Jong & Pal, 2011). Deze samenwerking zal logischerwijs de eventuele economische schade beperken, wanneer door een goede interventie terugkeer naar het werk eerder mogelijk is.

Hanneke Bax, Myra Grünning, Martine van der Meulen

Bronnen:

De Bodt, M., Heylen, L., Mertens, F., Vanderwegen, J., & Van de Heyning, P. (2015) Stemstoornissen: Handboek voor de klinische praktijk. Apeldoorn: Garant.

De Jong, M.M.G.E.C. & Pal, T.M. (2011). Een leerkracht met stemproblemen. Tijdschrift voor Bedrijfs- en Verzekeringsgeneeskunde, 19(5), 209-212.

De Jong, M.M.G.E.C. & Pal, T.M. (2012). Arbeidsgebonden stemstoornissen vereisen multidisciplinaire aanpak. Logopedie, 84(9), 256-259.

Koufman, J.A., & Isaacson, G. (1999). Voice disorders. Philadelphia: WB Saunders.

Nederlandse Vereniging voor Keel-Neus-Oorheelkunde en Heelkunde van het HoofdHalsgebied (NVKNO). (2016). Richtlijn Stemklachten. Geraadpleegd op 6 maart 2022, van https://www.nvlf.nl/wp-content/uploads/sites/2/2020/09/Definitieve_richtlijn_Stemklachten_mrt_2016.pdf